travel in the Netherlands

Nederlandse reisgidsen (zie afbeeldingen)

Guicciardini, Ludovico (1521-1589), Nederlandse naam: Lowijs Guicciardyn, een Florentijns edelman
In 1567 verscheen in Antwerpen de eerste complete wetenschappelijke beschrijving van de Nederlanden. Het werd in de eeuw daarna in diverse talen vertaald en telde 33 edities.

De internationale belangstelling voor Antwerpen, en de (Zuidelijke) Nederlanden in het algemeen, was in die tijd groot.
Buitenlandse kooplieden, en in hun voetsporen talloze anderen (zoals kunstenaars, etc.), reisden naar de Nederlanden
Tussen 1500 en 1585 beleefde Antwerpen haar Gouden Eeuw. De stad was vanaf ca. 1355 Brugge voorbijgestreefd als belangrijk internationaal handelscentrum.
Engelse handelslieden kregen er in 1407 een handelsprivilege voor wolproducten. Antwerpen was geen Hanzestad maar in 1431 werd er wel een hanzekantoor opgericht.
De Pinksterjaarmarkt en de Bamis-jaarmarkt(in het najaar duurden elk zes maanden, en werden door kooplieden uit Zuid Duitsland (metaal), Spanje, Portugal en Frankrijk bezocht.
Tijdens jaarmarkten gold immuniteit voor buitenlandse kooplieden (bescherming, vrijgeleide, privileges).
Ook het bank-en verzekeringswezen kwam in Antwerpen tot bloei, met een hoofdrol voor Zuid-Nederlandse, Italiaanse (o.a. Venetiaanse) en Zuid Duitse (bijv. de Fuggers uit Augsburg).
Tijdens het hoogtepunt van haar bloeitijd (1585) telde Antwerpen zo’n 100.000 inwoners, waaronder meer dan 1000 buitenlandse kooplieden met hun gezinnen.
De buitenlandse inwoners van Antwerpen organiseerden zich in “naties” die, net als in Italiaanse steden, bepaalde vrijheden en privileges genoten.
Binnen de naties heerste er niet alleen een relatief grote mate van economische, sociale en politieke vrijheid, maar ook een zekere mate van geloofsvrijheid.
Er was een Portugese, een Engelse, een Spaanse en een Genuese natie.
Ook om die reden trokken buitenlanders naar Antwerpen. Het hoogtepunt van dergelijke vrijheden lag tussen 1564 – 1567.
Daarna nam de Spaanse repressie toe, culminerend in de Spaanse Furie (1676-1585), waarna het Antwerpse bevolkingsaantal halveerde.
Omdat Guicciardini kritiek had op de tiende penning van Alva, belandde hij in 1569 voor 16 maanden in de cel.
Ook in 1582 kwam hij in de gevangenis terecht. Ditmaal omdat hij verdacht werd van Spaanse sympathieën.

In een eeuw tijd, tussen 1567 en 1662, verschenen in totaal 33 edities, in het Italiaans, Frans, Duits, Engels, Spaans, Nederlands en Latijn.
1567: 1e Italiaanse editie: Descrittione di tutti paesi bassi, geschreven door Ludovici Guicciardini, bij uitgever Willem Slivius in Antwerpen
opgedragen aan Filips II, met Zuid-Nederlandse oriëntatie, met 2 kopergravures
De inhoud:
– enige opmerkingen over het ‘historische kernland’ Lotharingen – Brabant – Antwerpen (het kernstuk van het boek, met een aparte opdracht aan het stadsbestuur)
–  Gelderland – Firesland – Groningen (1 blz) – Holland – Utrecht – Zeeland – Vlaanderen (Stden als Brugge, Gent, etc) – Artois – Henegouwen – Namen – Luxemburg – Luik
– Aken wordt kort beschreven omdat het  in de Romeinse tijd ook deel uitmaakte van Germania Inferior (zie o.a. Tacitus)
1567: 1e Franse editie, waarschijnlijk door Guicciardini vertaald, uitgegeven bij uitgever Willem Slivius in Antwerpen
1580: 1e Duitse vertaling van Daniel van Federmann, uitgegeven in Bazel: “Niderlands Beschreibung”
1581: 2e Italiaanse editie, uitgegeven bij Plantin in Antwerpen, met
Deze editie is weliswaar bijgewerkt (55 kaarten en vogelvluchtperspectieven, maar bevat veel verouderde info, zonder noemenswaardige aandacht voor de turbulentie sinds 1567
1582: 2e Franse editie, uitgegven bij Plantin in Antwerpen
Deze editie werd voor het eerst met een Romeise letter en cursief gedrukt (i.p.v. de gotische letter (renaissance-invloed).
A lle houtsnedes werden door kopergravures vervangen. In totaal bevat deze editie 78 kaarten en vogelvluchtperspectieven.
Er verscheen ook een goedkopere uitgave (voor 2 gulden, 10 stuivers) zonder de platen.
Inhoudelijke aanpassingen: het hoofdstuk over Groningen werd naar 6 pagina’s uitgebreid. Er werd bijna een hele pagina aan de eerste Nederlandse Paus gewijd.
1588: 3e en laatste Italiaanse editie, uitgegeven bij Plantin in Antwerpen
– de plattegrond van Antwerpen was tot 1787 bijgewerkt. Deze editie bevat nog steeds 78 kaarten
1593: 1e Engelse (samenvattende) editie: “Description of the Low Countries and of the Provinces Thereof”, door Lodovico Guicciardini.
1609: 3e Franse editie, herdruk met aanvullingen van Pieter Montanus (Pieter van den Berghe), uitgegeven bij Cornelis Claesz. in Amsterdam.
de extra alinea’s en pagina’s waren bedoeld als verduidelijking van de 40 jaar oude tekst van Guicciardini, en om aandacht te geven aan latere gebeurtenissen,
als ook meer nadruk te kunnen leggen op de Noordelijke Nederlanden. De aanvullingen werden door Montanus voorzien van het woord “addition”:
uitvoerige aanvulling van Amsterdam – met hele pagina’s over Hollandse steden als Alkmaar, Hoorn en Enkhuizen – 6 extra pagina’s over Holland – idem over Friesland
Deze editie bevat 96 platen, waarvan 20 nieuw en de overige op kleinere schaal gereproduceerd op basis van de platen van Plantin.
1612: 1e Nederlandse vertaling, door Cornelis van Kiel (Kiliaan): “Beschrijvinghe van alle de Nederlanden, anderssins ghenoemt Neder-Duytslandt”, door M. Lowijs Guicciardijn
Vertaald op basis van 2e Italiaanse editie uit 1581, aangevuld uitgegeven door Willem Jansz Blaeu in Amsterdam
met de aanvullingen van Montanus die hij eerder ook al voor de Franse editie van 1609 had geschreven.
De bijvoegsels van Monyanus zijn met een ander lettertype gedrukt, en kunnen zo van de door Kiliaan vertaalde tekst van Guicciardini worden onderscheiden.
Montanus voegde ook de samenvattingen in de kantlijn toe.
Deze editie bevat meer tekst dan de latere Latijnse editie (omdat daarin de toevoegingen van Montanus ontbreken)
Met twee nieuwe illustraties: Rijnberg, Gouda
Inhoudsoverzicht van platen:
– kaart van Brabant, Leuven, Brussel, Antwerpen, Beurs van Antwerpen, Onze Lieve Vrouwen Kerk, Stadhuis, Oostershuis, ‘s-Hertogenbosch, Tienen, Bergen op Zoom,
Maastricht, Lier, Helmond, Grave, Limburg (landchap), Mechelen
– kaart van Gelderland, Nijmegen, Roermond, Zutphen, Arnhem, Bommel, Lochem, Gelder, Rijnberg, Wachtendonck, Deventer, Zwolle, Kampen
– kaart van Friesland, Leeuwarden, Franeker, Groningen, Emden
– kaart van Holland, Dordercht, Haarlem, Delft, Leiden, Amsterdam, Gouda, Enhuizen, Hoorn, Alkmaar, Schoonhoven, Gorinchem, Rotterdam, St. Geertruidenberg,
Den Haag, Huis te Britten, Den Briel, Utrecht
– kaart van Zeeland, Middelburg, Stadhuis van Middelburg, Vlissingen, Stadhuis van Vlissingen, Vere, Arnemuiden
– kaart van Vlaanderen, Gent, Brugge, Ieper, Sluis, Oostende, Duinkerken (2x), Grevelinge, Rijssel, Dovay, Doornik, Aalst
– kaart van Artois, Atrecht, St. Omer, Kamerijk
– kaart van Henegouwen, Bergen, Valencijn, Landrecy, Chimay, Marienborg, Philippeville, Beaumont
– kaart van Luxemburg, Luxemburg
– kaart van Namen, Namen, Charlemont, Walcourt
– kaart van Luik, Stad van Luik, Aken
1613: 1e Latijnse editie, gebaseerd op de 3e Italiaanse editie van 1588, uitgegeven door Willem Jansz Blaeu in Amsterdam,
met enkele extra platen, waaronder 5 bij Amsterdam. Deze nieuwe platen zijn later ook bij een aantal Nederlandstalige exemplaren ingebonden.
1622: 1e Spaanse editie
1648: 4e Nederlandse editie: “Belgium dat is: Nederlandt, ofte Beschrijvinge Derselviger, Provincien ende Steden”, 97 platen
1652: Nederlandse editie van Janssonius,
1662: laatste Nederlandse editie, in twee duodecimo-deeltjes, uitgegeven door Jacob van Meurs: “Beschrijvingh der Nederlanden”, op basis van Guicciardini en andere schrijvers.

Enkele andere werken van Guicciardini:
Delle cose Notabili che sono in Venetia (F. Sansovino, 1561)
Le cose meravigliose dell’ alma citta di Roma … (Flaminio da Colle, 1588, 1594, …)
Variorum in Europa Itenerum Deliciae … (Nathane Chytaeo, 1594)

Junius, Adrianus

Een seer cort doch clare beschrijvinge vande voornaemste ghemuyrde ende ongemuyrde steden ende vlecken van Holland ende VVest-Vriesland, 1609

Delitiae Galliae & Angliae. Ofte Lustigheden van Vranckrijck en Engheland, 1619

Reys-boeck van het rijcke Brasilien, Rio de la Plata ende Magallanes, daer in te sien is, de gheleghentheyt van hare landen ende steden, 1624

Wegh-Wyser; Aenwijsende De Besonderste Vremde Vermaecklijkheden die in’t Reysen door Vranckryck en Eenige Aangrensende Landen te Sien Zijn.

           Tot Nut van al die Gheneghen Zijn om die Landtschappen te Besichtigen, 1647 (2e druk 1657)

Wegh-wyser, ofte reysbeschryvingh, vertoonende de besonderste vreemdigheden […] die in’t reysen door de koninckrijcken Spanien, Portugael

en d’aengrensende landen te sien zijn, 1650

Reys-boeck door eenige der voornaemste steden van Brabant ende Vlaenderen, 1651

Janssen, Jan [boekverkoper te Amsterdam]

                       Hollandts Placcaet-Boeck: Begrijpende Meest Alle de Voornaemste Placcaten, Ordonnantien ende Octroyen

                       der Edd: Groot-Mogende Heeren Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt. Sedert den Jaere 1580 tot in den loopende Jare 1645.

                       uitgegeven in 1645, in drie delen van resp. 523, 352, 214 pagina’s.
Dewl 1 (1580-11620) en deel 2 (1620-1645) worden gevolgd door een chronologisch Register, en een alfabetische inhoudsopgave (“Tabel”).

                       Deel 3 is getiteld “Nederlandsche Munt-Boeck, en wordt gevolgd door een Register (alfabetisch) (€ 75,-).

[Cardinal Bentivoglio, Guido, 1577-1644]

The History of the Warrs of Flanders, 1654, [the original Della Guerra di Flandra, written in 1634] translated by Henry Earl of Monmouth (1591-1661),

         with a map of the 17 United Provinces and above 20 figures of the Chief Personages mentioned in this History

        (folio, 23 paginagrote portretgravures)

Cardinal Guido Bentivoglio (1579-1644), though a disciple of Galileo, was one of the Inquisitors-General who signed his condemnation.

Papal diplomat and historian of the Flanders War in his work Della Guerra di Fiandra. (wikipedia link)

The History deals with events until 1609, the start of the 12-year truce.

2nd edition published in 1678.

 

 

A New Mape of Ye XVII Provinces of Low Germanie mended a new in manie places, Anno 1626, by Robert Morden & W. Berry.

Scriverius, Petrus

Het Oude Goudtsche Kronycxken, of Historie, van Holland, Zelandt, Vrieslandt; en Uytreght, 1663 (€ 100,-)

“met een Byvoeghsel, tot aan de laatste graaf van Hollandt, beneffens een Toetsteen tot Proevingh van vele Plaatsen dezer Historie

Bos [Bosch/Sylvius], Lambert van den (1620-1698)

Wegh-wyser door Italien, of Beschrijvinge der landen en steden van Italien, 1657 (2e druk 1661, 3e druk 1665)

 

Pieter van der Aa (1659 – 1733, cartograaf en uitgever te Leiden, link)

Voyagie van Capiteyn William Hawkins, Door Oost-Indien, Gedaan anno 1608 en Vervolgens …. Gedaan en beschreven door zijn Koopman en Reys-genoot William Finch,

beginnende anno 1607. Nu aldereerst uyt het Engelsch vertaald.

Een Nederlandse vertaling van het door Samuel Purchas (approx. 1577-1626, link) uitgegeven reisverhaal verscheen bij Pieter van der Aa, in Leiden 1706-1707,

met 9 kopergravures, 4+ 114 + 10 pagina’s (9 gravures + 1 kaart van Indisch subcontinent ),

Samengebonden met 5 andere reisverhalen:

– Ontdekking van Eenige Landen en Volkeren, In ‘t Noorder-gedeelte van America, door P. Marquette en Joliet. Gedaan in 1673 (3 uitvouwbare kopergravures, 2+33+10 pagina’s

+ 1 kaart van Noord America rond het Mississippi-gebied)

– Sevende Reys na Oost-Indien, ….; door kapiteyn Antony Hippon… + Dag-register van Pieter Williamson Floris (2 uitvouwbare gravures2+42+6 pagina’s)

– De Reys van Kapiteyn Johan Saris … ten tyde van sijn verblijf tot Bantam in Oost-Indien…, van October 1605, tot October 1609 (1 uitvouwbare koopergrvure, 2+16+2 pagina’s)

– Bartholomeus Gosnols Reys van Engeland na het Noorder Gedeelte van Virginien, anno 1602. Door Gabriel Archer (1 uitvouwbare kopergravure, 2 + 16 + 4 pagina’s)

– Land-Reys van Saedor Jacowits Boicoof … na China; Gedaan in het Jaar 1653 (2 + 13+ 1 pagina’s)

 

Hoorn, Jan Claesz. ten († 1715)

          Naeuwkeurig Reis-Boek door de Vereenigde Nederlandsche Provincien, 1e druk 1679

          Reis-Boek door de Vereenigde Nederlandsche Provincien, en der Zelver Aangrenzende Landschappen en Koninkrijken,

                       2e druk 1689 (552 pp), 3e druk 1700 (656 pp)

          Reisboek door de voornaamste koningryken en heerschappyen van Europa, 4e druk 1721 (ook als titeluitgave verschenen bij Tirion in 1729) (€ 150,-)

octavo zakformaat, perkament

In de Voorrede van de 3e druk (“Amsterdam uyt mijn Boekwinkel den 30 October 1700”) verwijst Ten Hoorn naar de 2e druk die elf jaar eerder was verschenen.

Hij zegt dat er zoveel toegevoegd en verbeterd is dat het welhaast een nieuw boek geworden is.

Een beschrijving van alle steden van de Verenigde Nederlanden. Ook van steden in de Spaanse Nederlanden (pp. 332-398) en andere Europese landen:

Frankrijk (pp. 399-459), Engeland (460-471), Schotland (472-473), Ierland (473-478), Duitsland (497-557), Zwitserland (583-585), Denemarken (586-595),

Zweden (594-599), Spanje en Portugal (599-616), Italië (617-636), Sicilië (637-639).

Ook staan er een aantal reisroutes (wegwijzers’) beschreven voor Frankrijk (pp. 434 ff), Engeland (478-496), en Italië (640-648).

Deze ‘wegwijzers’  vermelden de afstanden in de specifieke mijlen die voor dat land gelden.

Ten Hoorn vermeldt “N.B. Dit zijn Fransche mijlen” (p. 434) of “N.B. Dit zijn Engelsche mijlen” (p. 478), en langs de Rijn zijn het “Ordinaire mijlen” (p. 560)

Voor Duitsland staan de afstanden (in Duitse mijlen) beschreven vanaf  “de Rijks- en Koop-Stad Frankfort” vermeld (p. 558).

Plus een “wegwijzer” voor “den Rijn op en af aan beyde zijden” (pp. 560-582).

Met allerhande tips over logementen en herbergen, lijsten van trekschuiten en vertrektijden en tarieven van (post)koetsen en jaarmarkten.

Ook de dagen waarop weekmarkten  werden gehouden, evenals leermarkten, worden vermeld.

De steden waarvoor de meeste info wordt gegeven zijn resp. Dordrecht, Haarlem, Delft, Leiden, Amsterdam (pp. 72-127), Gouda, ‘s Gravenhage, Rotterdam.

Daarna volgen de namen, van andere steden en “vlekken” in “‘t landschap Holland” (pp. 155-206), met steeds een summiere beschrijving.

Speciale nadruk ligt op Amsterdam, met maar liefst 3 pagina’s met namen van ruim 100 logementen (pp. 113-115).

Dat dit aantal veel groter is dan voor andere steden heeft ongetwijfeld ook te maken hebben met de omstandigheid dat Ten Hoorn in Amsterdam woonde,

en, zoals hij in de Voorrede vermeldt, veelal afhankelijk is van de al dan niet betrouwbare informatie die hem wordt toegestuurd.

Interessant is zij uitvoerige beschrijving van de 2 uitvindingen vanm Jan van der Heyden: de brandslangen en de straatverklichting (pp. 110-112) die,

naar zijn zeggen, ook in andere steden in binnen- en buitenland, navolging hebben gevonden. Ook de vuilnisdienst wordt beschreven (“48 vulliskarren”).

Voor de veerschepen (en jaagschuyten) die Amsterdam met alle delen van het land, en daarbuiten (Londen, Hamburg, “Rouaan, etc.) verbindt, zie pp. 116-119.

Er reden postwagens op Den Haag (pp 123-125) en op Arnhem (pp. 126-127), waarvoor vaste vertektijden, prijzen en en reglementen golden.

Ten Hoorn gaf ook een uitvoerige beschrijving van veerschepen van en naar Dordrecht (pp. 47-52) en van de postwagens tussen Dordrecht en Rotterdam,

 en tussen Dordrecht en Gouda (pp. 52-53). Dordrecht (Dort) was de hoofdstad van Holland in die tijd. Het reglement bevatte o.a. de volgende bepalingen:

“Zo 1, 2, of 3 personen, met een koffer bij zich begeeren af te rijden, zal de voerman, wiens beurt het is, zulks terstond moeten doen, zonder na iemand te

wachten, en dat voor 3 guldens”. Verder: “de kinderen op schoot zijn vrij”. En wat betreft de veiligheid:  “Indien de voerman zijn wagen met vracht omwerpt,

verbeurt hij 25 guldens, en mag 4 weken niet rijden.”

De pakketdienst van den Briel naar “Harwits” vertrekt elke woensdag en zaterdag op 12 uur (p. 127).

Na de beschrijving van de steden in Holland volgt een beschrijving van de steden en vlekken in de overige provincies:

 Zeeland (206-332), Utrecht (232-243), Gelderland (243-274), Friesland (275-293), “Over-IJssel” (294-307), Groningen en d’Ommelanden (307-315)

Drenthe wordt niet apart genoemd. Koeverden en Meppel staan onder “Over-IJssel” vermeld.

Wegh-wyser, van alle straten, grachten, en stegen der stadt Amsterdam ; Wed: Stichters Enkhuyser-almanach op’t iaer […] 1711.

Weg-wyzer, van alle straten, gragten en stegen der stad Amsterdam, 1790, (1793, 17.., 1800)

Weghwyser door de provintie van Overyssel, 1724

Aanmerkingen van eenen reiziger, over Hollandt, Duitschlandt, Italie, Spanje, Portugaal, Brazilie, Africa…, 1729

            Het is geschreven door een anonieme reiziger en bedoeld voor gewone reizigers maar ook soldaten en kooplieden.

            De steden die de reiziger bezoekt, worden beoordeeld naar de kwaliteit van de wegen, gebouwen en versterkingen.

            De geschiedenis, gewoonten en gebruiken van de diverse landen worden beschreven

RHIJN-STROOM, Beknopte beschrijving van den, benevens de steden, dorpen en plaatsen, aan deszelfs oevers gelegen. Verijkt met eene nieuwe kaart

van den loop des Rhijns, van deszelfs oirsprong in Zwitserland, tot aan deszelfs einde, in de duinen bij Katwijk; met alle de omliggende landen, enz. en

vier-en-dertig gezichten van de voornaamste steden, plaatsen, gebergten, enz., 1746 (2e druk)

Hoorn, Nicolaas ten (1695 – 1728)

Wegwyzer door Amsterdam, zynde een beknopte verhandeling van desselfs eerste opkomst, vergrootingen, en teegenwoordigen staat, 1726 (xiv + 504 pp., € 352,-)

1e druk 1713 (15,5 x 10 cm, (14) + folding frontispiece (view of Amsterdam) + 477 pp + 22 double page copper engravings + 4 folding plates.

2e druk (1726) en 3e druk (1737), beide uitgaves bevatten 28 uitslaanbare gravures (16 ervan komen uit de Beschrijving van Amsterdam van Olfert Dapper)

4e druk 1751, uitgegeven door Pieter Meyer

Ook vertaald naar het Frans: Le Guide ou Nouvelle Description d’Amsterdam

Hooft, Arnout Hellemans

              Dagboek van een Grand Tour (1649-1651) (paperback, €27,-)

Burrish, Onslow

Batavia Illustrata: Or, a View of the Policy, and Commerce, of the United Provinces, 1728, 3 parts (Part 1 + Part 2: € 185,-)

Onslow Burrish was envoy to the Dutch Republic and German States during the first half of the 18th century (link)

Volkman, D.J.

             Reis-boek door Italien, 1773

             Hedendaagsche historie van, en Reis-Boek door Italien, 17.., 1779

Lothian, William

History of the United Provinces of the Netherlands, 1780, 1st ed., large quatro format, tree calf binding (€ 48,-)

Wagenaar, Jan

             Vaderlandsche Historie, 1782, deel 3 (van 21 delen) periode 1256 – 1442 (€25)

             Vaderlandsche Historie, vervattende de Geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden, 1792, verkort, 1 deel, 654 pp., (€ 150,-)

                                                         t/m dood Willem IV in 1751, “met kaarten, plaaten en portraiten” (23) ; kaart van Middeleeuwen, idem Zeeland, idem Holland,

                                                         compleet behalve de “Kaart van de Oude Staat” (nr. 1)

Martinet, Johannes Florentius (1729-1795)

          Het Vaderland, 1791 (€ 4,50), 605 pagina’s, met 1 resterende plaat/gravure

          Het Vereenigd Nederland, 1e druk 1788 (€ 120,-), 612 pp + Register,

                                                        kaartje van 7 provinciën (bij p. 8),

                                                        6 platen met elk 2 gravures (bij pp. 94, 162, 170, 204, 330, 446), 3 uitvouwbare pagina’s met handtekeningen (bij p. 498)

                                                        bij elk van de 103 “naamtekeningen” wordt een karakterschets gegeven op pp. 575-612

           idem, 1790, verkorte schooleditie met 212 pagina’s, 1e druk (€102,-)

                                                        uitgegeven te Amsterdam bij Johannes Allart, 1790, met privilege.

                                                         Leren rug met goudopdruk, en leren hoekjes, en gemarmerde borden. afm. 10 x 15,5 cm, 212 pagina’s.

                                                        “Nieuwe Kaart van de VII Verenigde Provinciën” (klein, kleur),

                                                        + plaat I bij p. 14, plaat III bij p.76,  plaat II bij p. 80, plaat IV bij p.84, plaat V (Hollandsche graven) bij p. 104, plaat VI bij p. 126,

                                                         plaat VIII (sic!) bij p. 182 (stadhouders, staatslieden, admiraals, geleerden), plaat VIII bij p. 184, plaat IX bij p. 212 (handtekeningen),

                                                         (bij elk van de 27 “naamtekeningen”wordt een karakterschets gegeven op pp. 189-212

          Het Vaderland en het Vereenigd Nederland, (gezien als de 3e editie van het Vereenigd Nederland)  verscheen van 1830-1833 (6 delen, Noman, Zaltbommel);

          Deze delen waren sterk uitgebreid (“thans bevattende een volledige Aardrijks- en Geschiedkundige Beschrijving der Zeventien Nederlandsche Provincien

          en het Groot-Hertogdom Luxemburg;

          deel 1: Holland & Noord-Holland (€ 80,-), ingeplakte instructie zichtexemplaar, kartonnen borden, bijgevoegde kwitantie van intekenaar Mej. Ingewohl (fl 1,80)

                       + grote kaart 40x 50 cm & gravures; bij intekening was de scheiding van Nederland en België nog geen feit

                       gebonden deel , met kaart van 1833 ( € 65);

          deel 2: Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel, Gelderland (€ 60,-);

          deel 3: Utrecht, Zuid-Holland, Zeeland, deel 4: Zeeuws-Vlaanderen, Noord-Brabant, Limburg, het huidige België & Luxemburg;

          deel 5: de geschiedenis tot de dood van Willem III,

          deel 6: de geschiedenis vanaf de dood van Willem III t/m Napoleontische tijd (met uitklapkaarten van handtekeningen, afbeeldingen van beroemdheden; € 75)

          In 1845 verscheen een 4e editie in 6 delen bij Van Goor, deels in de oude druk van Noman.

1790 (Nieuwe Kaart der VII Verenigde Provinciën)

1830

1833 (na de Belgische onafhankelijkheid)

J.F. Martinet gebruikte in Het Vereenigd Nederland (een populair geschiedenisboek daterend van 1788, met een herdruk in 1790) de “uuren gaans” als

afstandsmaat. Op het bijbehorend landkaartje van de 7 Provinciën wordt de schaal aangegeven in “Hollandsche mylen of Uuren Gaans” . De termen zijn synoniem.

In een latere, zesdelige editie van zijn werk, Het Vaderland en het Vereenigd Nederland van 1830, na de Napoleontische periode, wordt op de grote kaart van de

Nederlanden (nu 17 provincies), een objectievere definitie van het “uur gaans” gegeven. Het afstandsbalkje in de legenda vermeldt: “Uren gaans van 20 op een

graad“. Overigens blijkt uit de tekst van dit boek ook dat het  “uur gaans” niet alleen als lengtemaat maar ook als oppervlaktemaat (“vierkante uuren“) werd gebruikt:

“De grootste lengte (van het noorden naar het zuiden) van Drenthe wordt op twaalf uren en de grootste breedte (…) op elf uren berekend. De geheele oppervlakte

van dit landschap wordt op 66 vierkante uren bepaald” (deel 2, p. 180).

E. Maaskamp (Evert), 1769 – 1834

(Nieuwe zak-atlas voor het koningrijk der Nederlanden). N.pl. (Amst.), n.d. (1805), – Lacks the title-p.; contents loosening.
20 engr. (fold./ double-p.) maps, fold. numismatical plate, a full-p. plan and a full-p. view, sl. later hcl., sm. 8vo.
(€210,-, Bubb Kuyper, nov. 2015)
latere edities, o.a.: Nieuwe Zak-Atlas voor het Koningrijk der Nederlanden.Amst., E. Maaskamp, 1821 (date on general map), title-p. (in Dutch, French and English),
contents page and 16 fold. engr. maps (1x table) w. handcol. borders, contemp. giltlettered boards, sm. 8vo.

Nieuwe Reiziger door het Koningrijk Holland,
1809

         Uit het Frans vertaald: “Déscription succinte du Royaume de Hollande, …., 1809 (120 + 4 + 15 pp. geïllustreerd € 65,-, ontbrekende kaart)

Reis door Holland in het Jaar 1806 (uitgegeven in 1807)

         vertaald als “Voyage par la Hollande, fait dans l’année 1806”  en als “Reise in Holland im Jahre 1806”.

Reis door Holland in de Jaren 1807-1812, 3 delen, vertaald als “Voyage dans l’intérieur de la Hollande, fait dans les années 1807-1812

          met 20 handgekleurde kostuumprentjes en 37 topografische prenten in aquatint, afgedrukt in bruin. Deel 1 bevat 20 prenten waarvan 8 kostuumprentjes;

         Het 1e deel is hetzelfde werk als de “Reis (…) in 1806”; het is later opnieuw uitgegeven met aangepaste titel (€ 105,-)

Algemeen Reisboek door het Koningrijk der Nederlanden, 1821 (met een postkaart met routes vanuit Parijs en Straatsburg, afstandwijzer en een atlas)

                                         1e editie 1821, 2e editie 1824 (2 delen, 113 + 88 pagina’s), 3e editie 1827

          Vertaling van de oorspronkelijke Franse uitgave “Guide des Voyageurs”, 1811

          Ook vertaald als: The Traveller’s Guide to Holland, Germany and France, containing the roads from Amsterdam or Rotterdam, to Paris, Strasbourg,

                                         the Danube, Bohemia, Saxony and the northern parts of Germany, with a new itinerary roadmap, 1815

                                         (€ 290,-, dec. 2016, compleet met kaart, èn een extra linnen kaart in foudraal)

                                         The Traveller’s Guide through the Kingdom of the Netherlands, 1827

          Ook als: Itenéraire du Royaume des Pays-Bas, 1828 (met kaarten van Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden + postkaart)

          N.B. de eerste postkaart van Nederland dateert van 1810, toen de post door het Franse bestuur was genationaliseerd.

Le Voyageur dans les Pays Bas, 1e editie in 1815; 2e editie in 1818

Maaskamp was ook de auteur van “Afbeeldingen van de Kleeding, Zeden en Gewoonten in de Bataafsche Republiek”

          in 1808 vertaald als” Representations of Dresses, Morals and Customs in the Kingdom of Holland, at the Beginning of the Nineteenth Century

Etc.

Kampen, N.G. van

Staat- en Geschiedkundige Beschrijving van het Koningrijk der Nederlanden, 2e druk, 1827 (€ 25,-)

In het Engels vertaald als “This History and topography of Holland and Belgium”, (1830?), 1837

Bilderdijk, Willem

             Geschiedenis des Vaderlands, deel 1 , 1832 (uitgegeven door H.W. Tijdeman), delen 1 t/m 12 (13 & 14 ontbreken, € 75,-)

Van der Vijver, C.

             Wandelingen in en om Amsterdam, 1829 (€ 75,-)

             met beschrijving van 16 wandelingen, 416 pagina’s inclusief index

             met 5 platen (kopergravures) : (1) het Gerechtshof (bij titelblad), (2) Plantage/Middellaan, Nieuwe Stadherberg (bij p.46),

             (3) stadgezicht van Utrechtse zijde (p. 60), (4) stadsgezicht van het Blauwe Hoofd (blz. 109), (5) gezicht op postkantoor / gebouw tot algemeen nut (blz. 225)

Wijk Rzn., Jacobus van (1781-1847)

             Beknopt Aardrijkskundig Schoolboek voor de Jeugd, 4e editie, 1832

Kremer. K.

Beknopte Aardrijks- en geschiedkundige en Plaats-Beschrijving der Provincie Groningen, 2e deel, 2e druk, 1837,

met uitvouwbaar kaartje (herzien door Westendorp), (€5,-)

Acker Stratingh, G.

Aloude Staat en Geschiedenis des Vaderlands, 1847 (eerste deel, tweede deel, bestaande uit 2 stukken, 2 grote gekleurde kaarten)

Afstandsschaal in geografische mijlen, Hollandse uren gaans, Gall. league, Rom. mijlen

Pieter Harmen Witkamp (1816-1896)

De Aardbol, 9 delen, 1838 – 1854

Deel 1: Portugal, Spanje en Frankrijk , 1839, mèt Voorwoord  en “algemene beschouwing van de aardbol” + 4 kaarten: wereld, Europa, Spanje & Portugal, Frankrijk

Deel 2: Zwitserland en Italië, 1838, 483 pp (het eerst voltooide deel, maar deel 2 genoemd het Voorwoord  en “algemene beschouwing van de aardbol” ontbrak)

Deel 3: De Nederlanden, 1841, 680 pp, grote kaart van Nederland, platen van Prinses Albert van Pruissen, Koning Willem II

Deel 4: Luxemburg, België, Groot-Brittanje en Ierland, 1841, 379 pp

Deel 5: Duitschland, 1843, 668 pp

Deel 6.1: Europisch Turkije, Griekenland, De Ionische Republiek, Galicië, De Hongaarsche Landen, Krakau en Oost- en West-Pruissen-en-Posen

Deel 6.2: Europisch Rusland, met Finland, Polen en de Kaukasische Landen

Deel 6.3: Zweden, Noorwegen en Denemarken, Oost- en Noord-Europa, 1847 (samen met vorige twee delen, totaal 1584 pp)
Deel 7: Azië, 1850, 752 pp.
Deel 8: Afrika, 1852, 754 pp

Deel 9: Amerika en Australië, 1854, 1128 pp

Gids voor Reizigers door Nederland, 1847 (€ 46,50 incl kaart van Nederland)

Campagne’s Atlas der Geheele Aarde, 2e verbeterde druk, 1887, van Witkamp, P.H.

24 kaartjes, dubbele pagina’s, ca. 30 x 25 cm, ingekleurd lithografieën van L. van Leer, Haarlem, kaarten op ‘stubs’;

steeds met apart reliëf-diagram (hoogteverschillen) en informatie m.b.t. talen

Australië heet nog Nieuw Holland

Afstanden in “Duitsche Mijlen”; 15 Duitsche Mijlen =  1 graad van de Linie (= evenaar)

Kaart 3 (Nederland) vermeldt de afstanden in Duitsche of Geografische mijlen, naast een afstandsaanduiding in “Uren”;

Rottemeroog en Bosch worden nog als waddeneiland aangegeven.

Inhoud: “half-title” pagina; titelpagina; 1. wereldkaart; 2. Europa; 3. Nederland; 4. België; 5. Duitsche Rijk (inclusief noordelijk Polen, Elzas & Lotharingen,

               met vermelding van de afzonderlijke 4 koninkrijken, 6 groothertogdommen, 5 hertogdommen, 7 vorstendommen, 3 vrije steden, Rijksland);

               6. Thüringen (1pagina); 7. Luxemburg (1 pagina); 8. Zwitserland; 9. Oostenrijk (“Oostenrijksch-Hongaarsche Monarchie”, incl. Bohemen);

              10. Italië (met afstanden in Italiaansche Mijlen; 60 per graad, ofwel 4 Italiaansche Mijlen = 1 Duitsche Mijl); 11. Frankrijk;

              12. Spanje & Portugal (afstanden ook in Spaansche leguas en Portugeesche legoas);

              13. Groot-Britannië & Ierland (69,2 Engelsche Mijlen per graad, zeedieptes in “vademen”); 14. Denemarken; 15. Zweden & Noorwegen (vermelding “Zweedsche Mijlen”);

              16: Europeesch Rusland (incl. deel van Polen en Finland; afstandvermelding van Russische Wersten); 17: Europeesch Turkije (“landstreken onder het onmiddelijke

              bestuur der Othomansche Porte”; van de Balkan t/m Mesopotamië), Griekenland en Polen;

              18. Azië; 19: Oostindische Archipel; 20: Java; 21. Afrika; 22. Noord-Amerika; 23. Zuid-Amerika, Suriname & Antillen; 24. Australië

 

Arend, J.P. (1796-1855, link)

Algemeene Geschiedenis des Vaderlands, 15 delen (uitgegeven 1840 -1882), met litho’s en uitvouwbare kaarten (8 delen, € 85,-)

Deel 1 bevat oorspronkelijk titelblad d.d. 1840, met later titleblad + litho d.d. 1841; ook de andere delen bevatten steeds twee titelbladen,

waarvan er één steeds in een later jaar is toegevoegd; resp. 1843 (1841), 1849 (1846), 1846 (1844), 1851 (1849), 1853 (1851), 1857 (1855), 1868 (1863).

Deel 3 stuk 1 vermeldt op het titelblad d.d. 1855 alleen J.P. Arend als auteur, en op het later toegevoegde titelblad met gravure d.d. 1857 ook O. van Rees.

Na het overlijden van Arend, werd de reeks voortgezet door mr. O. van Rees (vanaf deel3, stuk 1, 1855, en O. van Rees en Dr. W.G. Brill, vanaf 3edl 2e st in 1863

deel 1 (kaart vóór Batavieren, 1 kaart t.t.v. Franken, Saksen, Friezen), deel 2/1 (kaart Nederland eind 13e eeuw, 11 litho’s ), deel 2/2 (19 litho’s),

deel 2/3 (kaart Nederland midden 16e eeuw), deel 2/4 (12 litho’s), deel 2/5 (2 kaarten, resp. beleg van Haarlem & Leiden),

deel 3/1 (15 litho’s), deel 3/4 (28 litho’s)

(ontbrekende delen: 2/6, 3/2 (uitvouwbare kaart beleg van Oostende), 3/3, 3/5 (±30 litho’s), 4/1 (grote kleurenkaart Ned. Gemenebest 1648), 4/2, 5

eind 13e eeuw

midden16e eeuw

Van Lennep, Jacob

Nederland in den Goeden Ouden Tijd, volgens het nagelaten dagboek van een reis te voet, per trekschuit en diligence in het jaar 1823, uitgegeven in 1942.

Geschiedenis van Noord-Nederland, 1865, 2e deel

A.J. van der Aa (Abraham Jacob) 1792-1857

           Nederland, Handboekje voor Reizigers door ons Vaderland, 1849

uitgeverij J.M.E. Meijer, Amsterdam

           gebaseerd op 2e editie van Baedeker’s Holland Handbook for Travellers.

           copyrights overgenomen van failliete uitgeverij W. de Grebber.

Lorgion, Dr. E.J. Diest

Geschiedkundige Beschrijving der Stad Groningen, 1857 (Vol 2, incl. stadsplattegrond, € 35,-)

Teenstra, M.D.

         Kronijk, of Breedvoerige Tijdrekenkundige Tafel, inzonderheid voor de Provinciën Groningen, Friesland en Drenthe, 2 delen, 1859/1860 (€ 75,-)

                        “Waarin tevens voorkomt een Chronologisch Overzicht van de Vaderlandsche Geschiedenis”,

                        1e deel 1859, 354 pp. + Bijlage van 116 pp. (statistische gegevens);

                        2e deel 1860, 404 pp. + bijlage met “drukfeilen”

 

Plantenga, P. Bzn (Zutphen, Nederland, “de Nederlandse Baedeker”; zowel qua vormgeving, rood kaft, als qua inhoud; veel gekopieerd uit Baedeker)

        Nederland, België, de Rijn, Parijs. Handboek voor Reizigers, 1860

        De Rijn van Arnhem tot Zwitserland, 1861, 1866, 1881 (4e)

        Officieele Reisgids voor Nederland en Aangrenzende Landen, 1860

        Nederland. Handboek voor Reizigers, 1862, 1868, 1873 (3e druk, € 185,-), 1874 (opvolger van Officieele Reisgids voor Nederland en Aangrenzende Landen)

                        5e druk onder de titel “Plantenga’s Nederland, De Rijn, België, Parijs“, 1883 (€ 95,-), 384 pagina’s. Uit de Voorrede:

                        “De geheele uitverkoop van den vierden druk van “Plantenga’s Reisboek door Nederland” en de verandering, die het reizen in alle provinciën van

                       ons vaderland door den aanleg van verschillende spoorwegen en tramlijnen heeft ondergaan, maakten een nieuwe en geheel omgewerkte uitgave

                       van dit boek wenschelijk, waarin de routes hoofdzakelijk zijn genomen langs de thans bestaande spoorwegen”.  (p. iv)

        Parijs en Omstreken, 1862

        België en Parijs en Omstreken, 1862

        België. Handboek voor Reizigers. 1864, 1866, 1873, 1876

        Noord-Duitschland, 1864

        Zwitserland, Tyrol, Zuidelijk Duitsland en Noordelijk Italië. Handboek voor Reizigers, 1864

        Londen, 1868

        Noord- en Midden-Duitsland, 1868

Havard, Henry (1838 – 1921)

La Hollande Pitoresque, 3 delen, oorspronkelijk in het Frans, met meerdere herdrukken, ook vertaald in het Nederlands, en inhet Engels.

1e deel:

Voyages aux villes mortes du Zuyderzee, 1874 [reistocht per boot vanuit Amsterdam, door Noord-Holland, langs Zuiderzee steden in Friesland, Overijssel, etc.], 1874

Verleden en Heden, vertaling van Mej. S.M. Campbell, 1875, met 10 houtgravures/lithografieën

The Dead Cities of the Zuyder Zee, vertaling van Annie Wood, 1875

2e deel:

Les Frontières Menacées, 1876 [door Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Limburg]

De Bedreigde Grenzen, vertaling van Mej. S.M. Campbell, 1876, met  1 routekaart en 10 houtgravures/lithografieën (€ 60,-)

A Journey in the Provinces of Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel, Guelders and Limbourg (€ 42,-)

3e deel:
Le Coeur du Pays, 1878 [ door Zeeland en Brabant]

Craandijk, Jacobus (1834 – 1912), zie wikipedia (link)

        Wandelgids door Nederland, 1892 (€ 27,-), 287 pp., uitvouwbare spoor- en tramwegkaart van Nederland

                  incl. de dijk naar Ameland, aangelegd in 1872 maar geen succes, en vanaf 1882 niet meer gerepareerd

                  Urk, Schokland, Wieringen, Marken staan nog als eilanden afgebeeld; Rottumeroog is groter dan Rottum.

                 + 16 wandelkaartjes met zand-, grind- & straatwegen + index met plaatsnamen, 287 pagina’s

Inhoud: Woord Vooraf, Het Gooi, Haarlem e.o,  Heiden en Bosschen (Gelderland), van Utrecht naar Maarsbergen, Firesland, Nijmegen e.o., Limburg, Brabant, Zeeland, Arnhem e.o., Zutfen e.o, Deventer e.o., In Den Achterhoek, Den Haag e.o., In het Groningerland, In het Land der Hunebedden (Drenthe), Wijk bij Duurstede e.o., Zwolle e.o, Een Woord tot Slot, Alphabetisch Register

Citaat m.b.t. Assen e.o. (p. 248):

“De reis naar Assen is lang en duur – wij nemen ook ditmaal Amsterdam als punt van uitgang aan – (…). Voorts, – een enkele snorwagen moge rijden op een of ander dorp, maar voor ‘t overige is de reiziger in Drenthe verplicht zich zelven te redden. Hij heeft de keus tusschen het huren van een rijtuig of ‘t gebruik van de vervoermiddelen, die de natuur hem schonk, tenzij het rijwiel hem voere over de grintwegen door de onafzienbare heiden. In de heiden zelve, op het smalle, ongelijke voetpad, in het rulle zandspoor, zal het wiel maar zelden te gebruiken zijn.”

       Wandelingen door Nederland, 9 delen, 3e druk (€ 150,-), zie link

                  met litho’s van P.A. Schipperus

                   1e editie verscheen in 1857 – 1888, 8 delen, resp. uitgegeven in de jaren 1875 (1e deel), 1876, 1878 , 1879, 1880, 1882, 1884 (7e deel)

                                   de aparte “Atlas” met wandelkaartjes werd in 1884 toegevoegd

                                   inclusief de in 1888 toegevoegde “Nieuwe Wandelingen door Nederland met Pen en Potlood “;

                   2e druk 1882-1886, kleiner formaat (13 x 19 cm), met fotografisch herdrukte lithos’ door Joh. Enschedé & Zn

                                  8 delen wandelingen gerangschikt per provincie/regio (zonder “Nieuwe Wandelingen”)

                   3e druk 1887-1888, de meest complete serie, inclusief het “Supplement” als 9e deel, wat een herdruk is van de “Nieuwe Wandelingen” uit 1888

                                  deel 1: Friesland/Groningen/Drenthe, deel 2: Gelderland/Overijssel, deel 3: Gelderland, deel 4: Utrecht, deel 5: Noord-Holland,

                                 deel 6: Zuid-Holland, deel 7: Zeeland/Noord-Brabant, deel 8: Limburg, deel 9: Supplement

                   4e druk verscheen in 1894

Nierstrasz, B.

        Gids voor Nederland, uitgave voor het jaar 1918, Hollandsche Uitgeversmaatschappij, Amsterdam (€ 28,-), viii+366 pp.

               met 5 uitslaande kaarten (Amsterdam, spoorwegkaart, Rotterdam, omgeving Utrecht, Leeuwarden,

               kaart van Den Haag en Scheveningen ontbreekt.

               Met uitvoerige toelichting op het toenemende binnenlands toerisme tijdens WO I, met voorwoord d.d. september 1917

ANWB

        Reisboek voor Nederland, 1922 (€ 43, inc.), door G.A. Pos (voorzitter ANWB, ondervoorzitter ANVV)

        latere edities, 1936 (2e, ofwel herziene 1e editie), 1964 (2e,  EUR 5,-)

        Op Reis met Uw Auto, 1956 (€8,50)

         75 Jaar ANWB, De Kampioen, uitgave 1 juli 1958

        Rijwieltochten Langs Rustige Wegen, 1e druk (deel II, met de provincies Overijssel, Drenthe, en een deel van Groningen en Friesland))

        Regels van den Weg (J.H. Slicher1916 – 1923),

        Bondsatlas van Nederland (1891-1898),

        Reiswijzer voor Nederland (3 delen, vanaf 1891)

Reiswijzer voor het Buitenland (3 delen, vanaf 1923)

        Ons Eigen Land

        Afstandskaart van Nederland (1902)

        A.B.C. van den Automobilist (Henri Meijer, 1906)

Groot- Tourisme (Jan Feith, 1912)

        Vademecum voor den Wielrijder (1894)

        Handboekje (vanaf 1895)

KNAC

       Handboek van de Koninklijke Nederlandsche Automobielclub, 1933, 1935, 1937 (480 pp, € 3,50), 1938 (480 pp, € 4,-), 1939 (511 pp, € 4,-)

       onder deze titel uitgegeven sins 1932; voordien als “Jaarboek”

VVV

In en Om Groningen (ca. 1928)

 

survey of Dutch atlases / maps:

Sazerac, P., Hoognodige Gronden der Aardrijkskunde, voor kinderen, verdeeld in vier-en-twintig korte lessen; 7e editie, 1807, uitgever: J.B. Elwe, Amsterdam;

(Principes des Géographie, absolument nécessaires aux Enfans; divisés en vingt quatre petites Léçons); tweetalig; Franse en Nederlandse kolommen naast elkaar;

60 pp + 4 pp. (“Bij den Uitgeever dezes zijn mede de volgende Werken te bekomen”)

pp. 3 & 4 ontbreken (lege pagina’s?), titelpagina en ommezijde wel aanwezig, kaart Europa ontbreekt; 4 handgekleurde kaarten aanwezig:

tegenover pagina 9: Universele of Waereld Kaart, volgens de laatste ontdekkingen van Capt. Cook  (15 x 21 cm)

inclusief Nieuw Holland

tegenover pagina 50: Kaart van Asia, volgens de laatste ontdekkingen van Capt. Cook (21 x 21 cm)

tegenover pagina 54: Nieuwe Generale Kaart van Africa, volgens de laatste ontdekkingen (21 x 22 cm)

tegenover pagina 56: Nieuwe Generale Kaart van Amerika, volgens de laatste ontdekkingen van Capt. Cook (20 x 22 cm)

+ “Aanwysing der 13 Vereenigde Staten”; “Louisiana hebben de Staten Anno 1803 van Vrankrijk gekocht ”

inclusief Canada of Nieuw Vrankrijk, Mexico of Nieuw Spanje, Land Labrador of Esikmaux)

inhoud lessen: 1: algemeen denkbeeldvan de aardrijkskunde, 2: verkalring van eenige kunstwoorden, 3: algemeene verdeeling der Aarde,

4: Van Europa in ‘t Algemeen, 5: Van de Brittanische Eilanden, 6: Van Deenemarken, 7: Van Noorwegen, 8: Van Zweeden, 9: Van Rusland of Moscoviën,

10: Van Frankrijk, 11: Van de Neederlanden 12: Van Zwitserland, 13: Van Duitschland, 14: Van Pruisen, 15: Van Poolen, 16: Van Hongarijen,

17: Van Portugal, 18: Van Spanje, 19: Van Italiën, 20: Van ‘t Europisch Turkijen, 21: Algemeen denkbeeld van Asia, 22: Van Africa in ‘t Algemeen,

23: Van America in’t Algemeen, 24: Van de Pool- of min-bekende landen

Bos, P.R.

Leerboek der Aardrijkskunde, 1878 (3e druk, € 4,-), uitgegeven sinds 1876

Atlas der Gehele Aarde, 14e druk (1899), 15e (1901), 16e (1904), 17e (1906), 20e (1912), 23e (1916), 27e (1922), 28e (1923), 31e (1927), 32e (1929), 35e druk (1936),

36e druk (1939), 39e druk (1956), 40e druk (1959), 43e druk (1964), 45e (1967)

P.R. Bos en zijn Grote Atlas, uitgegeven doot Groninger UB, 1989, geschreven door Groothuis & Zeijllmaker

16e editie (1904): 46 kaarten (de 1902 editie had 44 kaarten, en de 1910-editie 47 kaarten), lithografie van J.H. v.d. Wijer, Groningen (in 1914 overgenomen door Wolters);

                                 Niermeyer nam na 1902 de redactie over van P.R. Bos

kaart 1 De Aarde, waarop poolstreken met vermelding van ontdekkingsreizen van Peary (1901), MacClure (1850-53) en Nordenskjöld (1878-79)

                                                                 idem Zuidelijke Poolcirkel, met reizen van scott (1902) en Drygalski (1902), Weddell (1823), De Gerlache (1898), Cook (1774)

kaart 2: belangrijkste Nederlandse stoomvaartlijnen

kaart 5: Europa, met Turksche Rijk inclusief deel van Griekenland (Saloniki), “Oostenrijk-Hongarije”

kaart 9: Nederland, met de eilanden Wieringen, Marken, Schokland, Urk, stippellijn op de plaats van de voormalige dam naar Ameland

kaart 10: Havenwerken, met dieptes “beneden den middelbaren rivierstand” (M.R.) van 1861-1870

kaart 13: schaalvermelding in geografische mijlen (G.M., circa 7 km land, zie ook kaart 19)

kaart 14: Groningen, Friesland, Drente en Overijsel, met “verbindingsdam (stukgeslagen)”naar Ameland; met spoorwegen in aanleg, bestaand, in voorbereiding

kaart 15: eilandje van Pampus (vuurtoren)

kaart 23: Polen, binnen “Groot-Rusland, gebied ten oosten van de Oeral heet “Gouvernement Tobolsk”

kaart 25: Ierland ongedeeld, plus vermelding van 52 graafschappen in Engeland & Wales

kaart 31: Azië, met kleurenaanduiding voor Britse, Nederlandse, Franse, Amerikaanse, Portugese en Duitse bezittingen, Turksche Rijk inclusief Mesopotamië (Irak)

kaart 32: Zuid-Azië, plus Italiaansche bezittingen (Somalië & Eritrea), met namen van internationale handelssteden (“voor het verkeer geopend”) in China zijn onderstreept

kaart 33: Indonesië heet “insulinde”, met aanduiding van buitenlandse bezittingen

kaart 35: Batavia, met verwijzing naar de uitbarsting van de Smerde-vulkaan in 1885

kaart 36: met vermelding van “stoomtramwegen”

kaart 37: Afrika, met bezittingen en protectoraten; Libië heet nog “Tripolis”en “Barka”(met hoofdstad Benghasi); Tunis en Alegerië nog ongedeelde Franse bezitting

kaart 39: Afrika, karavaan- en karrewegen, dragerspaden, etc, ; Kaurischelp & Maria Theresia Thaler als betaalmiddel; Transvaalkolonie, Oranje Rivierkolonie, Kaapkolonie

kaart 40: Noord-Amerika

kaart 41: Noord-Amerika, nog geen Panamakanaal (aangelegd in 1910)

kaart 42: New York, Chicago, etc., met o.a. de groei van Chicago van 1835 tot 1890, met vermelding van de grote brand van 1871

kaart 43: Verenigde Staten & Mexico , met Indianenterritorium

kaart 44: Zuid-Amerika

kaart 45: Middel-amerika & West-Indië

kaart 46: Australië, met “Noordelijk Territorium van Zuid-Australië”

1e druk: 1877

16e editie (1904): na het overlijden van P.R. Bos in 1902 neemt Niermeyer de eindredactie over

28e editie (1923): B.A. Kwast neemt eindredactie over
31e druk (1927), met foto’s van Bos en Niermeyer, ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van de Bos-atlas, en ter herrinnering aan eht overlijden van P.R. Bos 25 jaar geleden.
35e druk (1936): ingetekende zeppelin van Rio de Janeiro naar Europa. Eibergen wordt mede-eindredacteur

36e druk (1939): Eibergen gaat als eindredacteur alleen verder

Schuiling R.

Beknopte Aardrijkskunde van Nederland, 10e druk (uitgegeven vanaf 1887 t/m 12e druk in 1930)

Bruins, F. ,

Het Beeld der Aarde, Voledige Geografische Atlas, 5e druk, 1891 (€ 18,-)

uitgegeven door P. Noordhoff, vanaf 1877, 55 kaarten op tussenstrookjes (“central gussets”, “stubs”), steendruk (litho) door Casparie, Groningen

met aparte geologische, hoogte-, afwaterings-, bevolkings-, godsdienst-, landbouw-, veedichtheid-, nijverheidskaarten van Nederland

Kaarten IX, X, XI zijn provinciekaarten waarop o.a. de verbindingsdam naar Ameland staat afgebeeld,

afstanden in kilometers, Nederlandsche Mijlen, geografische mijlen, en “uren gaans”

N.B.: in deze atlas staat de “Nederlandsche Mijl” gelijk aan 1 kilometer, en de Geographische Mijl = 7 à 8 km (1/15 lengtegraad)

Kaarten XIII t/m XVI behelzen Nederlandsch Indië (“Insulinde”), afstanden aangegeven in Geogr. mijlen, uren gaans, kilometers, en “palen” (= djahoenja)

Kaart XX, Zwitserland, met Alpenpassen;

Kaart XXII België, met afstanden in “Belgische Mijlen, die gelijkwaardig zijn aan “uren gaans”

Kaart XXVIII Oostenrijk-Hongarije (inclusief de “Turksche gewesten door Oostenrijk-Hongarije bezet”, d.w.z. Bosnië, Herzegovina, Novibazar)

Kaart XXXVII Rusland (waarvan Polen en Finland deel uitmaken)

Kaart XLIII Zuid-China, met afstanden in Geogr. Mijlen, en “Chineese li” ( 1 geogr. mijl = ca. 40 li)

Kaart XLVIII Verenigde Staten, inclusief “Indianengebied” en “Public Lands” i.p.v. het tegenwoordige Oklahoma,

aan de zuidgrens van Canada worden de “cactusvlakte”, de “buffelvlakte”, en de “muizenvlakte” vermeld

Kaart LIV: “het wereldverkeer” met vermelding van de reisduur tussen allerlei bestemmingen (A’dam-Parijs, 11,5 uur, A’dam-New York 9 dagen, etc.)

Kaart LV: “het snelverkeer in Europa, met Amsterdam als middelpunt”, reistijden per sneltrein of stoomboot, aangegeven uren en “spooretmalen”

Goedkoope Practische Zak-Atlas van Nederland met Aanwijzing van alle Spoor-, Tram-, Straat- en Grintwegen, 1e druk 1899 (€27,-);
2e druk, Practische Zak-Atlas van Nederland met Aanwijzing van alle Spoor-, Tram-, Auto-, Straat- en Grintwegen ca. 1910, € 45,- (eerste uitgave in 1899), bevat twaalf kaartjes
Kaart II Friesland: “N.B. het looppad over den dijk maar Ameland wordt hersteld”
Kaart III Drenthe: “Geen wegen zijn in deze provincie voor het gebruik met motorrijtuigen verboden”
Kaart IV: Overijsel: “N.B.1 Blijkens de met dikkere streepjes en en stipjes aangeduide kunstwegen vindt men alleen in ‘t W van de provincie tot nog toe
voor motorrijtuigen verboden wegen. N.B.2 Het voetpad Blokzijl-Steenwijk, voorgesteld door het teeken —- is bij goed weer alleen te gebruiken”

Edzes, Groningen stadsplattegronden: 1924 (2e editie), 1946, 1956, 1961 (17e), 1965 (20e ), \1978 (35e), 36e, 44e, 53e, …

Sleeswijk, J.A.

Sleeswijk’s Atlas van Nederland, 1e druk 1913, 3e druk 1927 (uitgegeven vanaf 1913)

Kompas, Uitgeverij (Den Haag)

Zak-kompas van Nederland voor Toerisme, plattegronden en bezienswaardigeheden achter elke provincie, 1939 (EUR 5,-)

 

Smulders Kompas (Den Haag)

Toeristenatlas van Nederland, met 11 provinciekaarten, 10 detailkaarten van de recreatiegebieden (1 ex.)

 

Ten Brink, (Meppel)

Ten Brink’s Nieuwe Zakatlas van Nederland, 26e druk (ca. 1937)

 

Van Hees & Nieuwhof
Kaart en Kennis, Eenvoudige Aardrijkskunde voor de Lagere School, 10e druk, J.B. Wolters, 1956

 

Arbeiders Reisbureau

Reisgids 1938 (EUR 4,-)

 

H.K. Assmann
Bent u Daar Al Eens Geweest?, met tekeningen van Frans Piët (ook tekenaar van Sjors en Sjimmie), N.V. Drukkerij De Spaarnestad, Haarlem

 

Shell

Shell Journaal, Van Oude Havensteden van Zierikzee tot Moddergat, 1967 (€ 0,35)

 

Esso

Tips voor Autotrips, 1956 (€ 4,-)

Tips voor Autotrips, 1958 (€ 4,-)

 

Nederlandsche Spoorwegen

Zomer 1932, Goedkope Treinen, Goedkope Tarieven (€ 5,-)

Zomer 1933, Goedkope Treinen, Goedkope Tarieven (€ 5,-)

 

Dutch atlases (link)

Aa, Pieter van der

Allard, Carolus

Alphen, Pieter van

1691: Kaert-Boek, Waer in de XVII Nederlandse Provincie(n)

ANWB, Algemeene Nederlandsche Wielrijdersbond

1893-94: Wielrijders-atlas van Nederland (t/m 1918)

1904: Atlas van Nederland (t/m 1940, …)

1905: Plattegronden van Steden

1917: Vijftig Plattegronden

Arnz., J.
1842: Schoolatlas van alle deelen der aarde in 21 kaarten

Baalde, S. J.

178..(?): Atlas der VII Nederlandsche Provintiën

1788: Nieuwe Natuur-, Geschied- en Handelkundige Zak- en Reisatlas

Baciene, W.A. & J. Jaeger

Atlas der Wereld in 37 kaarten

Baedeker, A.
1840: School-Atlas van alle deelen der aarde (t/m 6e editie in 1858)

1842: Kleine Hand-Atlas van de Aarde

Bakker, J.D.
1885: Schoolatlas

Barentsz, Willem
1595: Nieuwe beschryvinghe ende Caertboeck vande Midlandtsche Zee

Beekman, A. A.
1889: Schoolatlas van Nederland en zijne Overzeesche Bezittingen (9e ed. in 1929)

1889: Schoolatlas van de Geheele Aarde (8e editie in 1927)

ca. 1890: Atlas van Nederland

1892: Kleinste Atlas van Nederland

1909/12: Platen behorende bij Polders en Droogmakerijen

Belkum Azn, P. van
1909: Zak-atlas bevattende: gekleurde kaarten van alle provinciën en . . van Nederland

Bennet, R. G. and Wyk, J. van
1827: Atlas behoorende tot de Verhandeling … de Nederlandsche . . . . . Ontdekkingen

Berendsen, A.H.W.M.

1935: Atlas behorende bij: Algemeene Aaardrijkskunde, Europa

Berg, J. van den

1875: De Geheele Aarde

Bergmans, J.

1917: Kleine Atlas van Nederland Behoorende bij de Provinciën van …. Nederland

Bettink, P. Joh.

ca. 1920: Nieuwe wereldatlas

Bijleveld, Erven J.

1920: Miniatuur-atlas der Geheele wereld in 14 Kaartjes

Blaeu, Willem, Joan & Cornelis & heirs

1649: Toneel der Steden van ‘s Konings Nederlanden

Blink, H.

1885: Atlas der Natuurkundige Aardrijkskunde (t/m 5e ed. 1923)

Blusse & Van Braam
1793: Atlas van omtrent 100 platte gronden

Boerman, W.E.

1939: Leopold’s Wereldatlas

Bohn, F.
1820: Nieuwe en beknopte verzameling der noodigste landkaarten

1835: Nieuwe en Beknopte Hand- en Schoolatlas

Bolle, D.
1898: Touristen-zakatlas voor wielrijders en wandelaars, omvattende . . het schoonste gedeelte van Nederland

Bos, P. R. (Wolters uitgeverij)
1876: Atlas der geheele aarde

1877: Schoolatlas der Geheele Aarde (vanaf 16e ed. 1904: Niermeyer; vanaf 28e ed. 1928: Kwast; 35e, 1936 Kwast Eibergen, 35e (!) 1939: Eibergen)

1878: Atlas voor de Volksschool (35e 1930)

Bos, R. (Noordhoff uitgeverij)
1893: Atlas der geheele aarde (27e 1934)

1909: Volledige Schoolatlas der Geheele aarde

Bosch, J. Van den
1817: Atlas der Overzeesche bezittingen

Bosman, H.W.
1908: Atlas van de Nederlandse bezittingen in Oost-Indië

Boswijk, D.
1893: Thieme’s teeken-atlas van Nederland

Braakensiek, A.
1853: School-Atlas van alle deelen der aarde

1856: Atlas van het Koningrijk der Nederlanden

1868: Atlas van Nederland

Brink, H. ten
1908: Ten Brink’s zak-atlasje van Nederland (26e editie ca. 1937)

1908: Ten Brink’s Touristenatlas van Nederland

1925: Ten Brink’s Wegenatlas voor Nederland

Brinkman, C.l.
1852: Atlas van het Koninkrijk der Nederlanden

Brouwer, J.J.

1652: Caert en Stede-boexken van Nederlandt

Brugsma, F.C.
1856: Atlas van het Koningrijk der Nederlanden

1865: Nederland en Zijne Overzeesche Bezittingen

1852: Atlas der Geheele aarde voor School en Huis

1864: atlas der Geheele Aarde (7e editie)

Bruins, F.
1877: Het Beeld der Aarde (5e ed. 1891)

1895: Atlas van Nederland en Zijne Overzeesche Bezittingen

1899: Goekope en Practische Atlas van Nederland (2e editie circa 1910, 3e in 1915)

Buddingh, D.
1842: Zak-Atlas van het Koningrijk der Nederlanden

Bussy, J.H. de
1915: Atlas van Nederland voor kantoor, school en huis

Casparie, W.R.
1868: Atlas v.h. Koningrijk der Nederlanden en Zijne Overzeesche . . . . Bezittingen

1878: Atlas van Nederland

Cleynhens, B.
1700: Accuraat geographisch Kaart-boekje of zak-atlas

Colom, Jacob Aertsz.

….

Continental

1913: Continental Weg-atlas

1914: Continental Handboek en Atlas voor Automobilisten en … Motorwielrijders

Covens & Mortier

1707 – 1741 Nieuwe Atlas, 3 vol.

1799: Nieuwe Zak- en reisatlas der Bataafse Republiek

Craandijk, J.
1878: Atlas van Wandelkaarten

Crajenschot, T.
1780: Atlas der 17 provintien

Danckerts, J., T., C. & D.
1680: Atlas.

Deelstra, F. See also: J.D. Bakker
1890: Kleine aardrijkskunde van Europa voor de volksschool

Desterbecq, F.
1841: Atlas van het Koningrijk der Nederlanden

Doncker, Hendri(c)k
1685: Nieuw Nederlandtsch Caertboeck

Dornseiffen, I.
1861: Atlas van Nederland en Zijne Overzeesche Bez. (laatste editie verscheen in 1880)

Dozy, G. J.

1877: Schoolatlas der geheele aarde
Elwe & Langeveld
1785: Compleete Zak-Atlas, van de zeventien Ned. Prov.

Ennen, H.

1927: De Landen der Wereld

Falk Verlag

1926: Atlas van de Stad en de Provincie Groningen

Fehse, C.

1862: Gemeente-Atlas van de Prov. Groningen

Finantieel Weekblad voor den Fondsenhandel

1901: Atlas der Amerikaansche Spoorwegen

Frijlink, H.
1843: Frijlink’s Kleine School-Atlas

1851-54: Nieuwe Hand-Atlas der Aarde

Gedda, Peter

1694: Generale en Verscheydene Speciale Pas-Kaerten

Geerling, W.J.
1859: Nieuwe Atlas voor Gymnasiën.

1872: Geerling’s Nieuwe Atlas der Geheele Aarde

ca. 1882: Gemeente Atlas van Nederland

Geest, E. de

1902 Atlas van Nederland

Gelder, W. van
1881: Atlas van Nederlandsch Oost-Indië

Giorgi, de
1845: Nieuwe Atlas van het Koningrijk der Nederlanden

Glaudemans, G.J.

1924: Eenvoudige Atlas der Geheele Wereld

Goeree, W.
pre 1677: Atlas ofte de geheele weerelt

Goor Zonen, G.B. van
1882: Atlas van het koninkrijk der Nederlanden

Goos, Abr.
1616: Nieuw Nederlandtsch Caertboeck

Gravius, N. T.
ca. 1770: Nieuw en Beknopt Kaart-Boekje, Vert. De XVII Ned. Prov.

Groot, J. de, etc.

1780: Nieuwe en beknopte Hand Atlas

1790: Beknopte atlas van Omtrent Honderd Plattegronden

1789: Nieuwe Kleine Hand-Atlas

1793: Nieuwe en Keurige Reis-Atlas door de XVII Nederlanden

Haaff, J.M. van ‘t
1840: Kaartjes van Europa en Nederland (12e editie, 1860)
1840: Kaartjes van Azie en Afrika, 4th ed.
1840: Kaartjes van Amerika en Australie, 4th ed.

“De Handelskamer”, Coöperatieve Groothandelsvereniging

1939: Wereldatlas in 48 Kaarten en 51 Platen

Have, J.J. ten
1897: Volledige school-atlas (9e editie, 1931)

1912: Handelsatlas

1898: Geïllustreerde Atlas van Nederland en Oost-Indië

1891: Atlas van Nederland

1899: Atlas van Europa

Havenga, W.J.
1885: Atlas van Nederlandsch Oost-Indië

Hillebrands, A.J.
1849: Atlas van de Vereenigde Staten van Noord Amerika

Hogenberg, F.
1590: Atlas of the Netherlands
Holkema & Warendorf, Van
1898: Atlas van Nederland voor wielrijders

Holtrop, W.

1780: Pocket-Atlas of the World

1794: Zakatlas of Leidsman des Reizigers

Hondt, P. de

1745: Atlas van het Aloude Holland

Houtrijve, J. van
1839: Atlas van Noord-Nederland
1840: Atlas van het Koninkrijk der Nederlanden

Huberts, W.J.A.
1870: Nieuwe Geogr. Atlas der geheele aarde

Jaeger, J.
1843: Zakatlas der Nederlanden

1848: Goedkope Schoolatlas der Nederlanden

1843: Zakatlas van europa in Dertien Kaarten

1850: Atlas van het Koningrijk der Nederlanden en Zijn Bezittingen

1853: Zak-Atlas der Geheele Aarde

1854: Groote Schoolatlas

1853: Zak-Atlas van het Koningrijk der Nederlanden en het Groot-Hertogdom … Luxemb.

Jansen, J.F.
1876: Wandatlas van Nederland

Jongensweeshuis, R.K.
1889: Geographische atlas met een handboekje, 3rd ed.

Jong(h)e, Clement de

1669: Atlas with Town Views

Keiser, U.D.
1906: Schoolatlas van Nederland

Keulen, Widow G. Hulst van
1718: Landt Atlas
ca. 1840: Nieuwe Atlas van het Koningrijk der Nederlanden

Kingfabrieken Tonnema N.V.
1936: King Atlas Nederland voor school en toerisme

1936: Nieuwe Verkeersatlas van Nederland

Kloeke, W.
1901 Schoolatlas der geheele aarde

Kompas, Uitgeverij (Den Haag)

1838: “Kompas” Toeristenatlas van Nederland

1939: Zak-kompas van Nederland voor Toerisme, plattegronden en bezienswaardigeheden achter elke provincie (EUR 5,-)

Koninklijke Paketvaart Maatschappij
1912: The “Paketvaart” atlas of the Netherlands Indian archipelago

Kromhout J.H.
1884: Nederland in zakformaat : atlas

Kuiper, Johan

1939: Nederland en de Provinciën

1939: De landen van Europa

Kuyper, J.
1857: Atlas der Wereld

1864: Nieuwe Atlas der Wereld (15e editie: 1890)

1880: Wereld-atlas voor Kantoor en huiskamer

1865: Atlas van Nederland en de Overzeesche Bezittingen (6e editie, 1875, laatste editie: 1917)

1883: Atlas van Nederland

1865 – 1869: Gemeente Atlas van Nederland

Langenes, Barent

1598: Caert-Tresoor

1609: Hand-boeck, of Cort begrip der Caerten

Lastdrager en Lorié
1834: Tafereel der omwentelingen in Europa, in een volgreeks van kaarten

Lat, Jan de
1734: Nieuw en Beknopt Kaart-Boekje

De Leeuw en Krap
1793: Atlas van Europa

Leth, Hendrik de
1749: Nouvel Atlas geographique &historique
1700: Nieuwe astronomische, Geographische en Historische Atlas
1740: Nieuwe Geographische en Historische Atlas

1766: Atlas van de Wereld met de IV Gedeeltens

Leth, J. de

Atlas of Stedenwyzer van de XVII Prov.

Ley, L.A.E. van der
1890: Atlas van Nederland en zijne Overzeesche Bezittingen

Liefde, Johan de
1897: Atlas van Nederland en zijne bezittingen, 14 kaarten

Practische Zak-Atlas van Nederland in 12 Kaarten

Loveringh, Jacobus
1764: Zak atlas

Luchtmans, S. & J.

1804: Nieuwe en Keurige Reisatlas door de XVII Nederlanden

Maaskamp, E.
1815: Le voyageur dans les Pays-Bas Unis
1816: The travellers guide through the United Netherlands
ca. 1820: Atlas de la Hollande
1821: Nieuwe Zak-atlas voor het Koningr. d. Nederlanden

Meijer, P.
1768 Kleine atlas
1763: Atlas of the Counties of England

Moor, A. de
1921: Nieuwe wereldatlas

1923: Uitgebreide Nieuwe Wereldatlas

ca. 1930: Complete Nieuwe Wereldatlas

Mortier, David du
1800: Atlas der Bataafsche Republiek

Mulder, J.
1885: Uit en thuis, eerste atlas voor de Volksschool

Neck, D.C. van
1897: De Nederlandsche provinciën

Noorhoff, P.

1920: Zakatlas der Geheele Aarde in 52 Gekleurde Kaarten

Noordhoff, R.
ca. 1903: Geïllustreerde atlas der geheele aarde
Noothoven van Goor, D.
1860: Zak-atlas der geheele aarde

ca. 1865: Nieuwe Schoolatlas der Geheele Aarde (5e editie)

Nederlandsch Onderwijzers-Genootschap
1852/1855: Atlas van het Koningrijk der Nederlanden …

Olveh, de

Olveh’s Zakkompas voor Toerisme in Nederland

Onderwijzers Gezelschap
1874: Atlas van Nederland en Zijne Bezittingen …, 2nd ed.

Onderwijzers Gezelschap “Bierum”
1895: Atlasje van Nederland

Oomkens, J.
1846: Goedkope schoolatlas van het Koninkrijk der Nederlanden

1858: oomken’s Atlas der aarde

Ortt, J.R.T.
1861: Atlas van 44 kaarten …
Os, Pieter van
1759: Nieuwe atlas
Ottens, J
1750: Atlas minor

Ottens, R. & J.

1725-1750: Nieuw en Accuraat Geographies Kaart-Boekje

1742-1745: Nieuwe en Accuraate Zakatlas van de Nederlanden

Petri, Otto
1848-51?: School-Atlas van alle deelen der aarde …

Posthumus, N.W.

1878 (?): Atlas van Nederland en zijn Bezittingen

Prinsen, P.J.
1830: Hand- en schoolatlas van het Koningrijk der Nederlanden …

Pijnappel, J.
1855: Atlas van de Nederlandsche Bezittingen in Oost-Indië …

Ram, Johannes de

ca. 1690: Atlas

Reding, H.
1843: Atlas van het koninkrijk der Nederlanden en de overzeese . . . . . bezittingen

1846: Schoolatlas van het Koningrijk der Nederlanden …

Rijkens, R.R.
1871: Schoolatlas van Nederland

Rijnenberg, J.
1871: Atlas van den Oost-Indischen Archipel …

Rogge, H.C.
1865: Atlas ten gebruike bij het onderwijs

Rutgers, A.

ca. 1924: Rutgers’  Zakatlas van Nederland voor Automobilisten …

Santen, P. van
1870: Van Santen’s Volks-Atlas van alle deelen der aarde

Schagen, G. van

ca. 1710: De Voornaamste Steden des Wereldts

Schalekamp, J.M.

ca. 1880: Atlas van Europa …

Scheefhals, P.
1860: Schoolatlas van alle deelen der aarde

Scholtens, A.L.

1852: Atlas der Geheele aarde … (7e editie 1870)

Sepp, J.C.
1773: Nieuwe Geographische Nederlandsche Reise- en Zak-Atlas

Seyffardt
1874: Seyffardt’s nieuwste school-atlas

Sleeswijk, J.A.

1913 Sleeswijk’s atlas van Nederland
1925 Sleeswijk’s atlas van Nederland
1927 Sleeswijk’s atlas van Nederland
ca. 1930: Sleeswijk’s atlas van Nederland
ca. 1933: Sleeswijk’s atlas van Nederland
ca. 1935: Sleeswijk’s atlas van Nederland

ca. 1932: Sleeswijk’s atlas der geheele aarde
1935: Sleeswijk’s atlas der geheele aarde

Smulders &Co., J.
1866: Kaarten der Provinciën van het Koningrijk der Nederlanden …

1876: Kaarten der Topographische Atlas van het Koningrijk der Nederlanden

1868: Topografische Atlas van het Koningrijk der Nederlanden

ca. 1939: Smulders’ Kompas van Nederland

Stelwagen, A.W.

1879: Nederland en Zijne Oostindische Bezittingen

Stemfoort, J.W.
1883-85: Atlas der Nederlandsche bezittingen in Oost- Indië

Stoomvaart Maatschappij “Nederland”,  N.V.

1924: Travel Guide of the “Nederland” Royal Mail Line

Tirion, Isaac
< 1740: Nieuwe en beknopte Handatlas

1744: Nieuwe Hand-Atlas

1757: Atlas van de XII Nederlandsche Provintien

1750: Kaartboek der Zeeven Vereenigde Nederlanden

Topographisch Bureau

1868: Topographische Atlas

Topografische Inrichting
1889: Atlas van het Koningrijk der Nederlanden

Vander Maelen, Ph.
1840: Nieuwen Atlas van het Koningrijk Der Nederlanden …

Ven, J.F. van de

1922: J.F. van de Ven’s Practische Zak-Atlas van Nederland

Veth, P.J.
1878: Atlas der geheele aarde

1880: Atlas van Nederland en Zijne Overzeesche Bezittingen

Vieth, G.U.A.

1819: Atlas der Oude Wereld in 12 Gekleurde Kaarten

1825: … 13 Kaarten

1830: … 14 Kaarten

Vleck, H.
ca. 1865: Schoolatlas van alle deelen der aarde

Voltele, J.

1878: Goedkope Schoolatlas der Geheele Aarde

1870: Zak-Atlas der Geheele Aarde

1876: Atlas van Nederland en Zijne Overzeesche Bezittingen …

1891: Zakatlas van Nederland

Weege, David

1753: Kleyne en Beknopte Atlas

1753: Geographisch Toneel of Uitgezochte Kaarten

Westerling, H.J.
1892: Kleine atlas der aarde

Weygand, F.J.

1832: Nieuwe Handatlas ten Dienste der Scholen …

1832: World Atlas

Wijdeveld, W.A.

1931: De Wereld Door

1933: Ons Werelddeel

Wijk RoelandsZn., J. van
1847?: Atlas van Europa …
1851?: Atlas der geheele aarde

1840: Verzameling van Kaarten …

Wit, Frederick de
1670?: Atlas

1680: Nieut Kaert-Boeck

1690: Nieut Kaert-Boeck van de XVII Nederlandse Provincie

Witkamp, P. H.
1866-1868: Kaarten der Provinciën van het Koningrijk …
1869: Volksatlas van Nederland en Zijne Overzeesche Bezittingen …

1865: Campagne’s Atlas der geheele aarde

1876: Schoolatlas van Nederland en Zijne Overzeesche Bezittingen (4e editie: 1897: P.H. Witkamp’s Schoolatlas van Nederland en Zijne Overzeesche Bezittingen
1887: Campagne’s Atlas der geheele aarde, 2nd ed.

Zeegers, W.

1872: Atlas van het Koningrijk … Zijne Overzeesche Bezittingen

Zeeman, K.

1922: Zakatlas der Geheele Aarde in 52 Gekleurde Kaarten

 

History of the Netherlands: nieuwe grenzen, dijken, polders, wegen, spoorlijnen, tramlijnen, kanalen (link)

ca. 50 na Chr.: Kanaal van Corbulo (“Fossa Corbulonis” van de Oude Rijn bij Leiden naar de Maas bij Naaldwijk)

630: Friesland strekt zich uit van de Wesre tot de Schelde (voorheen van het Zwin tot de Elbe)

ca. 870: onststaan van graafschappen, heerlijkheden, gouwen, etc.

         onder Lodewijk de Vrome, zoon van Karel de Grote

985: ontstaan van graafschap Holland, als keizerlijke gift; steeds verdere uibreiding gedurende 3 eeuwen; veroveringen in West Friesland, Zeeland

1014: doorbraak van de waarschijnlijk tot dan toe gesloten (wadden)kustlijn a.g.v. St. Julianavloed

1127: aanleg Vaartsche Rijn (= Rechte Rijn)

1134: Brugge krijgt via het Zwin een open zeeverbinding a.g.v. een stormvloed; door verzanding ontstonden er daarna voorhavens: Damme, Hoeke, St. Anna ter Muiden, Sluis

1164: ontstaan van het eiland Marken, het dorpje Wijberga verzwolgen

1170: ontstaan van het Mardiep tussen Texel en Huisduinen a.g.v. de 1e allerheiligenvloed

1226: het stadje Grind / Gryn met grachten en wallen omgeven (weggespoeld in 1287)

1257-1266: inpoldering bij ‘t Zandt (provincie Groningen)

1280: Poldervaart (verbinding Schie – Merwede)

1285: Dooslag (kanaal tussen het Merwedekanaal en de Hollandse IJssel)

1287: Ontstaan van de Zuiderzee (ofwel aanmerkelijke verbreding van het Vlie / Flevomeer), forse vergroting van de Dollard a.g.v. St-Luciavloed

Stadje Grind (Gryn) op een eilandje tussen Harlingen en Terschelling verzwolgen > ontstaan van een onbewoonbare grone plaat

1299: Graafschap Holland gaat over op de graaf van Henegouwen (graaf Jan I), Huis van Henegouwen tot 1355

1343: kanaal Overschie  – Rotterdam

1346: Oudeland van Strijen ingedijkt (in tegenwoordige Hoekse Waard)

1348: Graafschap Holland valt door huwelijk toe aan Huis van Beieren (graaf Willem V van Holland = Hertog van Beieren = Keizer van het Duitse Rijk)

1357: indijking van de St. Anthonypolder (in 1421 tijdelijk weer ondergelopen)

1362: Mastenbroek ingepolderd (voltooiing van de ringdijk, ten westen van het Zwarte Water)

1381: bedijking van de Zwijndrechtse Waard (Zuid Holland)

1389: kanaal Delft – Merwede

1400: afdamming van Purmer Ee bij Monnikedam

1404: de plaatsjes Hughevliet, Oud-IJzendijke & Oostmanskapelle (in Zeeuws-Vlaanderen) verzwolgen a.g.v. 1e St-Elisabethsvloed

1421: ontstaan van de Biesbosch a.g.v. de grote overstroming in dat jaar

1438: Oudeland van Mijnsheerenland; Munnikenland van Westmaas (in tegenwoordige Hoekse Waard)

1463: graafschap Holland onderdeel van het Huis van Bourgondië (tot 1482)

1471: Oude Koorndijksche Polder; Oud-Bonaventurapolder

1473: indijking van De Goote: ontstaan van de polder Nieuwe Goote

1482: graafschap Holland valt (door huwelijk) toe aan Huis van Oostenrijk (= Habsburg), resp. Filips de Schoone, Karel V, Filips II van Spanje (= Graaf Filips III van Holland),

            aanstelling Hollandse stadhouders

1484: Maximilliaan van Oostenrijk (Habsburg) verkreeg het toenmalig graafschap Gelderland + de titel van Graaf van Gelre (stelt stadhouder aan, Albrecht);

           Maximilliaan resideerde te Brussel;

           toen Maximilliaan zijn vader, Frederik III, opvolgde als Duits Keizer, deed hij het hertogdom Bourgondië incl. het graafschap Holland over aan zijn zoon Filips de Schoone

1496: vereniging van Oostenrijkse Huis (Habsburg) met het Huis van Aragon door huwelijk van Filips de Schoone met de dochter van Spaanse Koning (Johanna van Aragon)

1498: einde van Friese onafhankelijkheid; overheersing door Hertog van Saksen

1507: vaart van Leeuwarden naar Franeker (nieuwe ontsluiting na het verdwijnen van de Middelzee)

1509: Oud-Stavenisse verzwolgen

1508: indijking van Oude Biltpolder (Friesland, i/d voormalige Middelzee)

1515: Hertog van Saksen verkoopt Friesland aan Karel van Oostenrijk (later Karel V); ook Brabant en Limburg, Holland en Zeeland & overige Nederlandse erflanden

1516: Karel V, zoon van Filips de Schoone (van Oostenrijk) en Johanna van Aragon (dochter van Spaanse koning), volgt Spaanse Koning op na diens dood

1519: Karel V werd ook Keizer van Duitse Rijk na de dood van zijn vader Maximilliaan (van Oostenrijk/Habsburg); kroning in 1520

1520: Antwerpen neemt de rol van Brugge (na dichtslibbing van het Zwin, over als belangrijkste Vlaamse zeehaven en als 1 van de 4 hoofdkwartieren van het Hanzeverbond.

1523: Friesland aanvaardde Karel V als opperheer

1528: Utrechtse bisschop staat wereldlijke macht over het bisdom Utrecht (“Nedersticht”), inclusief Overijssel en Drenthe (“Bovensticht”) af aan Karel V

1530: verdronken Land van Zuid-Beveland: 18 dorpen verzwolgen a.g.v. de Sint-Felixvloed

1532: Reimerswaal & St.Philipsland verzwolgen

1536: Groningen en Ommelanden aan Karel V

1543: Gelderland accepteert als laatste Nederlandse gewest het leenheerschap van Karel V

1552: het eiland Bath in Zuid-Beveland onder water verdwenen (opnieuw ingepolderd in 1773)

1570: Verdronken Land van Saeftinghe (nu in Westerschelde) a.g.v. de Allerheiligenvloed; in 1584 werdende laatste dijken doorgestoken in de 80-Jarige Oorlog

1582: afscheiding 7 Verenigde Provincieën van Spanje

1593: Suriname in Spaanse handen

1597: begin bedijking om de Dollard

1597/1598: bedijking van de Zijpe, inpoldering

1599: Kanaal van St. Andries (Schanse Gat)

1599: St Helena door Nederlanders veroverd op Portugezen

1600: Nieuwe Biltpolder (Friesland, i/d voormalige Middelzee)

1602: Nieuwe Vecht (verbinding van Zwolle met de Vecht)

1606: Dordse Kil gegraven

1610: aanleg Zanddijk (= Statendijk): verbinding tussen het voormalig eiland Huisduinen en Callantsoog; drooglegging Wieringerwaard

1612: De Beemster drooglegging

1614: Zoetmeerse Meer polder

1614: stichting Nieuw Amsterdam (New York) door Nederlanders (Henry Hudson)

1619: stichting van Batavia op Java door Nederlanders

1622: Fort Zeelandia gesticht op Formosa door Nederlanders

1622: Purmer drooglegging, Wijdewormer drooglegging

1625: Boterdiep (Groningen – Bedum)

1626: Wijde Wormer drooglegging

1627: Bijlmermeer drooglegging (1e keer, opnieuw overstroomd in 1702); voltooiing Hoogeveenschevaart (tussen Meppelerdiep en Zwartemeer)

1629: Watergraafsmeer drooglegging; Diemermeer (= Watergraafsmeer) idem

1631: Heerhugowaard ingepolderd; Haarlemmertrekvaart voltooid; Hoogeveensche Vaart ontstaan uit Echtinger Diep, doorgetrokken tot de venen bij Hoogeveen

1633: Zuidelijke Nederlanden onder rechtstreeks Spaans bestuur (na 35 jaar bestuur door landvoogden, tot 1715 in Spaanse handen, daarna Oostenrijkse landvoogden)

1633: Reitdiep gekanaliseerd (rechtgetrokken & sindsdien doorsneed het Garnwerd)

1635: Schermer ingepolderd

1636: Winschoterdiep

1637: aanstelling Nederlandse gouverneur in Brazilië

1637: begin aanleg kanaal van Zuidbroek naar Muntendam (Prov. Groningen)

1637: Goa en Ceylon in Nederlandse handen

1642: Abel Tasman ontdekt Nieuw Holland (Australië)

1643: Starnmeer ingepolderd

1648: Vrede van Münster, einde van de oorlog die in Nederland bekend staat als de “Tachtigjarige Oorlog” en in o.a. Engeland als “Dertigjarige Oorlog”

1652: stichting van kolonie Kaap de Goede Hoop door Jan van Riebeek, stichting van Paramaribo door Parham (“Fort Zeelandia” door Krijnsen in 1667 bemachtigd)

1657: Trekvaart Haarlem – Leiden

1660: Boterdiep verlengd tot Kantens; aanleg straatweg Hoorn – Enkhuizen (volgens J. van Lennep)

1660: Makassar veroverd op Portugal; Duinkerken door Engeland aan Frankrijk verkocht

1662: Coromandel, Malabar, Cochin veroverd door Nederlanders

1663: Cananoor veroverd door Nederlanders

1664: Nieuw Amsterdam gaat over in Engelse handen (New York)

1664: aanleg Scheveningse Weg door de duinen (bestraat; volgens plan van Constantijn Huygens)

1664: Nieuw Amsterdam gaat over in Engelse handen (New York)

1673: Nieuw Nederland (in Noord-Amerika) na kortstondige herovering teruggeven aan Engeland

1682: straatweg Den Haag – Delft

1685: Prinsdom Oranje door Lodewijk XIV verbeurd verklaard en verenigd met de Province

1697: einde Negenjarige Oorlog (m.b.t. Nederland)

1702: overstroming Bijlmermeer (1e drooglegging in 1622, opnieuw drooggelegd in 1816)

1706: Pannerdensche Kanaal (op de splitsing van Rijn en Waal bij het plaatsje Pannerden)

1715: Oude Biltpollen (Friesland, i/d voormalige Middelzee)

1729: Dokkumerdiep afgedamd in de monding (Friesland, i/d voormalige Middelzee)

1747: Vlaanderen onder Frans bestuur tot 1748 (Barriëretractaat)

1751: samenvoeging van Goederee (= Goeree) en Overflakkee (a.g.v. afdamming van de Scharrenzee en De Hals)

1754: Noorderleeg ingepolderd (Friesland, i/d voormalige Middelzee)

1764: grensscheiding tussen Drenthe en Münster vastgesteld; in 1785 herzien ten gunste van Münster

1765: Drentsche Hoofdvaart (Meppel-Assen)

1767 (circa:): Smildervaart (vanaf Meppel, in 1774 doorgetrokken tot Assen)

1770 / 1806: Midhuisterpolder (Groningen)

1773: nieuwe inpoldering van het eiland Bath in Zuid-Beveland (was verzwolgen in 1552)

1774: Smildervaart doorgetrokken tot Assen

1784: Nederland verliest koloniën, waatronder Bengalen, Malabar, en Coromandel aan Engeland na de 4de Engelse Oorlog (1780-1784)

1801: Zevenboerenpolder (Groningen)

1806: Horhuister- of Zesboeren-Polder (Groningen)

1809: Pokummerpolder (Groningen)

1811: Noordpolder (tussen Usquert & Uithuizen); ontstaan van Zaandam door samenvoeging van Oost- en West-Zaandam (door Napoleon)

1815: Ikemapolder (Groningen)

1816: Bijlmermeer opnieuw drooggelegd

1820 : Willemsvaart (tussen Zwolle en de IJsel) (Van Lennep noemt het jaar 1822)

1824: Noordhollandskanaal (1825?)

1825: Keulse Vaart (Amsterdam-Utrecht-Vreeswijk)

1826: Zuid-Willemsvaart (Maastricht – Den Bosch)

1827: Uithuizerpolder (Groningen)

1829: Apeldoornskanaal; Kanaal van Voorne (tussen Rotterdam en Hellevoetsluis, Zuid Holland)

1837/38: Pantserpolder, Torringa-Polder

1838/1856/1864: drooglegging van de 3 Mijdrechtse polders

1839: spoorlijn Haarlem-Amsterdam

1840: Zuidplaspolder voltooid; opsplitising van Noord- en Zuid-Holland (gescheiden door het IJ; voorheen: Hollands Noorder- en Zuider-Kwartier)

1841: drooglegging Oostpolder (Groningen)

1843: spoorlijn: Amsterdam – Utrecht; drooglegging van de Waard en Groetpolder

1846: Anna Paulownapolder (in de Gids voor Reizigers van P.H. Witkamp, 1847, is de dijk met een  rode lijn ingetekend); Eindhovenskanaal aangelegd

1852: Haarlemmermeer (in de Gids voor Reizigers door Nederland van P.H. Witkamp, 1847, staat alles nog onder water)

1853: spoorlijn Aken – Maastricht; voltooiing van het Groote Overijselsche Kanaal (van Zwolle naar Twente)

1854: spoorlijn Antwerpen-Roosendaal

1855: Overijssels Kanaal (Zwolle – Almelo), Oranje-Kanaal (Drenthe)

1856: spoorverlenging Utrecht – Arnhem – Duitsland; kanaal (aftakking) Vroomshoop – De Haandrik

1858: kanaal Lemelerveld – Deventer

1861: Noord-Willemskanaal (Amsterdam-IJmuiden); Oranjekanaal (tussen Drentsche Hoofdvaart en Klazienaveen)

1863: spoorlijn Utrecht – Amersfoort; Harlingen – Leeuwarden

1864: spoorlijn Amersfoort – Zwolle

1865: spoorlijnen Zwolle – Kampen, Arnhem – Zutphen, Zutphen – Hengelo; Tilburg – Boxtel; Venlo – Maastricht; Den Helder – Alkmaar; Almelo – Salzbergen

1866: spoorlijnen Deventer- Zwolle; Leeuwarden – Groningen; Hengelo – Enschede; Boxtel – Eindhoven – Venlo; Viersen – Venlo, Breda – Moerdijk;

begin aanleg Nieuw Waterweg (zeeverbinding naar Rotterdam)

1867: spoorlijnen Zwolle – Meppel; Alkmaar – Uitgeest

1868: spoorlijnen Meppel – Heerenveen – L’warden; Winschoten – N’schans; Enschede – Glanerbeek; Bergen-op-Zoom – Goes; Den Bosch – Boxtel; Urecht – Waardenburg

1869: Waardenburg — Hedel; Uitgeest – Zaandam

1870: spoorlijn Meppel – Groningen; Hedel – Den Bosch

1872: dam naar Ameland (tot 1882); spoorlijn Lage Zwaluwe – Rotterdam; Nieuwe Waterweg (Rotterdam naar zee); Negenboerenpolder (Groningen)

1873: spoorlijn Goes – Vlissingen; Kanaal van Walcheren (scheepvaartverbinding met Middelburg)

1874: Prins Alexanderpolder voltooid

1875: spoorlijn Nieuweschans – grens, spoorlijn Glanerbrug – Gronou; drooglegging Westpolder (Groningen)

1876: spoorlijn Lage Zwaluwe – Zevenbergen; Eemskanaal; Noordzeekanaal (Amsterdam-IJmuiden); IJpolders voltooid (sinds 1865); Eemspolder (Groningen);

afdamming Reitdiep bij Zoutkamp (voordien was er een open verbinding van Groningen met de zee)

1877/1881: Legmeerplassen drooggelegd

1878: spoorlijn Zaandam – Amsterdam

1880: paardentram Dokkum – Veenwouden

1881: verlenging tramlijn Dokkum naar Bergumerdam; tramlijn Haarlem – Leiden

1884: Stieltjeskanaal (Coevorden – Hoogeveensevaart)

1886: Kanaal Almelo – Denekamp; tramlijn Dedemsvaart – Avereest

1892: Merwedekanaal (verbinding t.b.v. Amsterdam tussen de Lek en de Merwede bij Gorinchem)

1893: Lauwerspolder (Groningen)

1895: tramlijn Dedemsvaart – Zwolle

1896: verlenging tramlijn van Dokkum naar Suameer

1897: tramlijn Lutten – Coevorden

1899: tramlijn Coevorden – Amsterdamscheveld – Nieuw-Amsterdam

1902: verlenging kanaal Denekamp – Nordhorn; tramlijn Nieuw-Amsterdam – Erica

1904: tramlijn Erica – Klazienaveen

1905: tramlijn Slagharen – Hoogeveen

1907: tramlijn Klazienaveen – Emmer-compascuum – Ter Apel

1910: eerste tramlijn in stad Groningen

1913: tramlijn Groningen-Drachten

1920: Isabellakanaal (ten noorden van Boekhoute; verbinding met het Belgische Leopoldkanaal)

1921: tramlijn Groningen – De Punt

1923: Wihelminakanaal (tussen Amer bij Geertruidenberg en Zuid-Willemsvaart, Noord Brabant, bij Biesbosch)

1924: aansluiting van het eiland Wieringen met vasteland

1927: proefpolder Andijk (in Zuiderzee); voltooiing Maas-Waalkanaal (begonnen in 1920) ; eerste trolleybus in Nederland (Groningen, Grote Markt – Kraneweg)

1929:  Kanaal Wessem – Nederweert (in Limburg, vanaf de maas ten westen van Roermond naar de Willemsvaart)

1930: Wieringermeer drooggelegd; werkzaamheden begonnen in 1927; de Wieringermeerdijk werd op 29 juli 1929 gesloten

1932: Afsluitdijk voltooid (de aanleg begon in 1927)

1934: Julianakanaal

1936: Gouwekanaal

1938: Noorderkanaal (Rotterdam), Twentekanaal (tussen Almelo/Enschede en de IJssel), Van Starkenborghkanaal

1940: Beatrixkanaal

1942: Noordoostpolder (“Urkerland” genaamd in de Kleine Bosatlas van 1846)

1951: Prinses Margrietkanaal

1957: Oostelijk Flevoland voltooid

1968: Zuidelijk Flevoland voltooid

1975: Schelde-Rijnkanaal